Στο άρθρο αυτό το μέλος του ΚΕΜΕΛ Δημήτρης Καλογεράς καταπιάνεται με ένα αμφιλεγόμενο θέμα. Είναι δυνατόν ένα σωστό σύστημα αξιολόγησης των ΜΚΟ να διαλύσει τα σύννεφα αμφισβήτησης πάνω από αυτές τις οργανώσεις;

Μια μεγάλη πρόκληση: Η αξιολόγηση των ΜΚΟ

Η σύγχρονη αντίληψη της κοινωνίας των πολιτών περιλαμβάνει την έννοια του ενεργού πολίτη, που συμμετέχει στις οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών και αναλαμβάνει ο ίδιος την ευθύνη για τη βελτίωση της ζωής του και των συνανθρώπων του. Οι ενεργοί πολίτες εδώ και πολλά χρόνια εντόπισαν προβλήματα που δεν μπορούσαν να περιμένουν τη λύση τους είτε από την πολιτεία, είτε από τον επιχειρηματικό τομέα και κινητοποιήθηκαν εθελοντικά για την αντιμετώπισή τους. Έτσι έκαναν την εμφάνισή τους πολλές μη κερδοσκοπικές οργανώσεις, που συνήθως ονομάζονται «Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις» (ΜΚΟ), με στόχο να καλύψουν ανάγκες που αφορούν πολλούς τομείς της ζωής μας, είτε πρόκειται για τα ανθρώπινα δικαιώματα, το περιβάλλον και την ποιότητα ζωής, τις φτωχές και ανήμπορες χώρες, τις μετακινήσεις πληθυσμών (μετανάστευση), τη διαφάνεια και διαφθορά, την εκπαίδευση, την υγεία, την νεολαία, τις μειονότητες και πολλά άλλα. Το ΚΕΜΕΛ ως εθελοντικός οργανισμός δείχνει ζωηρό ενδιαφέρον για τις ΜΚΟ και τις δραστηριότητές τους και σε πολλές περιπτώσεις συνεργάζεται μαζί τους. Και τούτο διότι το ΚΕΜΕΛ έχει συγγενική ιδεολογία με τις κινήσεις της κοινωνίας των πολιτών και τις μη κερδοσκοπικές – μη κυβερνητικές οργανώσεις. Ο μεγάλος αριθμός των ΜΚΟ δημιουργεί ερωτήματα στην κοινή γνώμη για το πως λειτουργούν, πως επιβιώνουν και με ποιες αξίζει να ασχοληθεί κανείς. Ακόμη και στο ΚΕΜΕΛ υπήρξε προβληματισμός: με ποιες ΜΚΟ πρέπει να συνεργαστεί, ποιες πρέπει να βοηθήσει. Φυσικά δεν υπάρχει λόγος να ανακαλύψουμε την Αμερική, αλλά να μελετήσουμε την εμπειρία άλλων χωρών που κατέληξαν ότι εκείνο που χρειάζονται οι ΜΚΟ είναι:

Αξιολόγηση!

Τι σημαίνει όμως αυτό; Ως πρώτη αντίδραση μπορούμε να πούμε ότι η αξιολόγηση μιας ΜΚΟ έχει να κάνει πρωταρχικά με το σκοπό της. Είναι ο σκοπός της κοινωνικά ωφέλιμος; Ενδιαφέρει την κοινωνία; Μήπως υποκρύπτονται ιδιοτελείς στόχοι και ιδιωτικά συμφέροντα; Σε δεύτερο επίπεδο η ΜΚΟ πρέπει να φροντίζει για τη διαφάνεια της διαχείρισης της. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι κάθε ΜΚΟ διαχειρίζεται δημόσιους πόρους, είτε πρόκειται για την εθελοντική εργασία μελών και φίλων της, είτε για ιδιωτικές χορηγίες, είτε κρατικές επιχορηγήσεις. Είναι συνεπώς απαραίτητο να δημοσιοποιείται η προέλευση των πόρων και ο τρόπος διάθεσής τους και να δίνεται η δυνατότητα στην κοινωνία να ελέγχει τη διαχείριση και να μπορεί να ζητά το λόγο από τους διαχειριστές. Η τρίτη διάσταση, αλλά όχι λιγότερο σημαντική, της αξιολόγησης έχει να κάνει με τη λειτουργία της ΜΚΟ, την απόδοση και τις επιδόσεις της. Είναι σημαντικό το μεγαλύτερο μέρος, πάνω από δύο τρίτα, των διατιθέμενων πόρων να χρησιμοποιείται για την ευόδωση των σκοπών της ΜΚΟ και όχι για την κάλυψη των λειτουργικών αναγκών της. Τα συστήματα αξιολόγησης που έχουν προταθεί, κυρίως στην Αμερική, προσπαθούν να εκτιμήσουν για κάθε χρηματική μονάδα εισερχόμενων πόρων την αξία που αποδίδεται στο κοινωνικό σύνολο.

Γιατί η Αξιολόγηση;

Το ερώτημα που τίθεται είναι γιατί όλα αυτά; Στο κάτω κάτω δεν μπορεί μια ομάδα εθελοντών να κάνει το κέφι της χωρίς να δίνει λογαριασμό σε κανένα; Και με τον τρόπο αυτό δεν αποθαρρύνουμε μικρές ομάδες με πενιχρά οργανωτικά μέσα, που όμως αποδίδουν σημαντικό έργο στην κοινωνία, χωρίς παράλληλα να έχουν τέτοια δομή ώστε να μπορούν να ανταποκριθούν σε απαιτήσεις για λογιστική αποτύπωση των οικονομικών τους, δημοσιεύσεις και άλλα συναφή; Η απάντηση στο πρώτο ερώτημα είναι ότι και βέβαια μπορεί μια ομάδα εθελοντών να κάνει το κέφι της. Όμως από τη στιγμή που τίθεται το θέμα χρηματοδότησης της ομάδας με εξωτερικούς πόρους τότε η διαφάνεια διαχείρισης είναι μονόδρομος. Και δεν πιστεύουμε ότι ο έλεγχος θα αποθαρρύνει τους εθελοντές και όσους θέλουν να προσφέρουν ανιδιοτελώς στην κοινωνία μέσα από μια ΜΚΟ. Μπορεί όμως να αποθαρρύνονται όσοι επιθυμούν να συνεισφέρουν οικονομικά σε παρόμοιους σκοπούς, χωρίς να έχουν χρόνο ή διάθεση να εμπλακούν προσωπικά, μόνο με την ιδέα ότι όποια προσφορά τους θα έχει αβέβαιη τύχη μέσα από μια αδιαφανή διαχείριση. Δεν χρειάζεται να πούμε πολλά για την περιρρέουσα καχυποψία της κοινής γνώμης για τις ΜΚΟ και τα πρωτοσέλιδα του τύπου για κακοδιαχείριση και σκάνδαλα. Μόλις πρόσφατα διαβάσαμε τίτλους όπως «Τα ευρωκονδύλια πήγαν στις ΜΚΟ, όχι στους Τσιγγάνους», σχετικά με κονδύλια της Ευρωπαϊκής Ένωσης που προορίζονταν για προγράμματα εκπαίδευσης των Ρομά στην Ελλάδα. Μια εκστρατεία αντικειμενικής αξιολόγησης των ΜΚΟ θα προσέφερε πολλά στο να ξεκαθαρίσει η ήρα από το σιτάρι, δηλαδή των ΜΚΟ που πράγματι προσφέρουν κοινωνικό έργο σε αντίθεση με τις λίγες εκείνες που δημιουργήθηκαν για, ή κατέληξαν, να εξυπηρετούν άλλους σκοπούς. Σε ότι αφορά τις ΜΚΟ με λίγα μέσα είναι αυτονόητο ότι η μεθοδολογία της αξιολόγησης θα πρέπει να προσαρμοστεί και σε αυτές τις περιπτώσεις και να απλουστευτεί ώστε να μπορεί να γίνει εύκολα και απλά εκ των ενόντων. Στο σημείο αυτό ίσως είναι σκόπιμο να αναφέρουμε την περίπτωση του ΚΕΜΕΛ. Πράγματι το ΚΕΜΕΛ είναι μια οργάνωση εθελοντών που θα μπορούσαν να κάνουν το κέφι τους, χωρίς να δίνουν λογαριασμό σε κανένα, αφού από το καταστατικό απαγορεύεται η αποδοχή κάθε είδους οικονομικής χορηγίας ή ενίσχυσης. Παρά ταύτα το ΚΕΜΕΛ έχει αυτοδεσμευτεί να δημοσιοποιεί τα πεπραγμένα του στα μέλη, στους φίλους και συνεργάτες του και στο ευρύτερο κοινό, είτε μέσω της ιστοσελίδας του, είτε μέσω των δημόσιων εκδηλώσεων που διοργανώνει και συμμετέχει. Και τούτο γίνεται όχι για να πετύχει ευρύτερη αναγνώριση, πράγμα που και αυτό έχει τη σημασία του, αλλά για να αναδείξει τον εθελοντισμό και την ανιδιοτελή κοινωνική προσφορά και να προσανατολίσει ανάλογα την κοινή γνώμη, ιδιαίτερα στην παρούσα δύσκολη περίοδο που η συλλογική αλληλεγγύη και προσφορά είναι πολύ σημαντικές για την κοινωνία.

Πως η Αξιολόγηση;

Έχουν προταθεί πολλά και ποικίλα συστήματα αξιολόγησης των ΜΚΟ. Μια απλή περιήγηση στο internet θα αποκαλύψει πληθώρα περιπτώσεων και εφαρμογών. Ενδιαφέρον έχει η αμερικανική εμπειρία γύρω από τις ΜΚΟ, όπου η κρατική υπηρεσία USAID (www.usaid.gov) έχει καταβάλει προσπάθειες να εγκαταστήσει συστήματα αντικειμενικής αξιολόγησης. Εκεί ανακαλύψαμε εμπεριστατωμένη μελέτη γύρω από το θέμα:

«NGO Accreditation and Certification: The Way Forward?» των Catherine Shea και Sandra Sitar.

Αντίστοιχες εργασίες έχουν γίνει από υπηρεσίες της Αυστραλίας (www.ausaid.gov.au) αλλά και των Ηνωμένων Εθνών (UN Non-Governmental Liaison Service, www.un-ngls.org). Ο αναγνώστης που επιθυμεί πληρέστερη πληροφόρηση μπορεί να ανατρέξει σε αυτές τις ιστοσελίδες αλλά και σε άλλες πολλές που πραγματεύονται το θέμα της αξιολόγησης των ΜΚΟ.

Διάφορα συστήματα αξιολόγησης εφαρμόζονται σε κάθε χώρα και επιγραμματικά αναφέρουμε μερικά: Αυτό-αξιολόγηση (Self-certification), όπου η ενδιαφερόμενη ΜΚΟ θα πρέπει να απαντήσει σε ένα ειδικά προετοιμασμένο ερωτηματολόγιο, αξιολόγηση από συγγενείς οργανισμούς (Peer review) όπου μπορούν να έχουν σημαντικό ρόλο ενώσεις ΜΚΟ, για παράδειγμα η «Βουλή της Κοινωνίας των Πολιτών», αξιολόγηση από οργανισμό πιστοποίησης, που γίνεται από εξειδικευμένους φορείς πιστοποίησης με αυστηρά επαγγελματικό τρόπο (π.χ. ISO 9000). Άποψή μας είναι ότι οι ΜΚΟ οφείλουν να αντιληφθούν ότι οι δραστηριότητές τους αντιμετωπίζονται από την κοινή γνώμη με επιφύλαξη ακόμη και με καχυποψία. Είναι συνεπώς προς το συμφέρον τους να τολμήσουν να επιδιώξουν την εγκατάσταση ενός συστήματος αξιολόγησης. Σε πρώτη φάση ακόμη και η αυτό-αξιολόγηση είναι καλλίτερη από το σημερινό τίποτα. Ακούγεται συχνά-πυκνά, και από επίσημα χείλη μάλιστα, ότι «δεν δεχόμαστε έλεγχο από κανένα». Η στάση αυτή σίγουρα δεν βοηθά οργανισμούς που επιθυμούν να προσφέρουν στην κοινωνία, ενώ ταυτόχρονα απευθύνονται στην κοινωνία για να αντλήσουν πόρους. Το ΚΕΜΕΛ έχει τη δυνατότητα και την τεχνογνωσία να συνεισφέρει στη εκπόνηση και οργάνωση ενός συστήματος αξιολόγησης των ΜΚΟ. Φυσικά το ΚΕΜΕΛ δεν μπορεί και δεν επιθυμεί να γίνει ή να υποκαταστήσει τους οργανισμούς ελέγχου και πιστοποίησης. Μπορεί όμως να βοηθήσει τις οργανώσεις των ΜΚΟ να ορίσουν ακριβή και μετρήσιμα κριτήρια αξιολόγησης και να οργανώσουν τη μεθοδολογία ελέγχου και πιστοποίησης. Στο ΚΕΜΕΛ πιστεύουμε ότι μια τέτοια εμπλοκή του στο μεγάλο θέμα των ΜΚΟ θα αποτελούσε σημαντική προσφορά για το κοινωνικό σύνολο.

Αθήνα Οκτώβριος 2010